تخت جمشید

بزرگترین نقشه داریوش ظاهراً این بود که در قلب پارس بارگاهی نو دراندازد که فقط با نام او آمیخته باشد و مقام او را در جامه فرمانروای یک شاهنشاهی بزرگ به مردم زیر فرمانش بشناساند. او برای اجرای نقشه خود دامنه کوه رحمت را برگزید و فرمان داد تا در آن صفه‌ای مستطیل به پهنای ۳۰۰ و درازای ۴۵۵ و بلندای تقریباً ۱۵ متر آماده سازند.

برای این کار حتی بخشی از سطح دامنه سنگی کوه مورد استفاده قرار گرفت و بقیه صفه بزرگ با انباشته‌ای از سنگ‌های بزرگ مکعب شکل بالا آورده شد. دیوار تنومند، که خصوصاً در جبهه غربی و جنوبی به خاطر موقعیت محل مرتفع‌تر است، منطقه عظیمی را در میان گرفته که می‌باید تالار بزرگ بار عام داریوش، که منابع بعدی آن را «آپادانا» نامیده است، بر روی آن ساخته شود.

الف ـ نقشه داریوش

ساخت صفه به تنهایی کاری بسیار بزرگ بود و زمان زیادی گرفت و چون معلوم شد که اجرای تمامی طرح به سال‌های بسیار نیاز دارد، داریوش دستور داد تا در دشت فرودین صفه برای وی خانه‌ای بسازند تا بتواند ناظر پیشرفت کار در محلی باشد که به پایتختی خود برگزیده بود.

در دشت زیردست صفه آبادی پرجمعیتی به نام خوادایتشیه قرار داشت، که در منابع بابلی نیز از آن یاد شده است. در لوح‌های دیوانی عیلامی به خوادایتیشیه و پارسه به یک نسبت اشاره شده است، اما با بررسی همه لوح‌ها به این نتیجه می‌رسیم که با گذشت زمان «بسامد» نام‌ها تغییر می‌کند. این موضوع مخصوصاً در اسناد مربوط به سفر پیک‌ها به وضوح دیده می‌شود.

در آغاز اغلب خوادایتشیه مقصد سفر و یا مقر رییس تشریفات است ولی اندک اندک نام پارسه است که از نقش برتر برخوردار می‌شود. این حالت با پیشرفت‌های کارهای ساختمانی و بالاگرفتن اعتبار مرکزیت تازه بی‌ارتباط نیست. هنوز کار ساخت صفه به پایان نرسیده، کار روی نقشه بناهایی که می‌بایست بر روی آن ساخته شود، آغاز شد.

احتمال می‌رود که بنای ساختمان‌ها پیش از آخرین کارهای دیوار صفه آغاز شده باشد. مهمترین بناها همان تالار بزرگ بار، آپادانا، بود. این تالار در وسط صفه و درست آن جا که صفه به جلگه منتهی می‌شود، قرار دارد. به این ترتیب آپادانا از دور نیز در دیدرس بود.

ورودی اصلی صفه بنا در نقشه داریوش قرار بود که در سمت جنوب باشد. به این ترتیب از تأثیر نمای دیوار بلند صفه تالار آپادانا که فراز آن قرار می‌گرفت چیزی کاسته نمی‌شد. داریوش فرمان داد بر بدنه پلکان جبهه جنوبی صفه، نبشته بزرگی به خط میخی فارسی باستان، عیلامی و بابلی کنده شود. البته متن این نبشته‌ها در زبان‌های یادشده کاملاً یکسان نیست. داریوش در این نبشته مردم سرزمین‌های زیر فرمانش را نام می‌برد و در متن عیلامی تأکید می‌کند:

«پیش از این در این مکان دژی وجود نداشت. به خواست اهورامزدا من این دژ را ساختم … و من آن را استوار، زیبا و مقاوم ساختم. همانطور که میل من بود.»

مسافری که به پای صفه می‌رسد و قصد بالا رفتن از پله را دارد، این نبشته را می‌بیند که به خط میخی خوشی کنده شده است. بر فراز صفه وسیع که به آرامی ارتفاع می‌گیرد، روبروی مسافر تازه وارد و سمت چپ، آپادانا در نقطه‌ای مسلط به ساختمان خزانه ساخته شده است.

سمت چپ آپادانا، کاملاً در حاشیه صفه، به دستور داریوش کاخ اختصاصی او را بنا کردند. این کاخ در مقایسه با آپادانا بسیار فروتن است. پیرامون آپادانا فضای آزاد وسیعی است تا محل اجتماع مهمانان جشن‌های بزرگ باشد.

اساس نقشه آپادانا همان نقشه کاخ کوروش بزرگ در پاسارگاد است. در آپادانای شوش نیز، که طعمه آتش سوزی بزرگی شد، باید از همین نقشه استفاده شده باشد. با این تفاوت که در تخت جمشید ستون ایوان تالارها، که در پاسارگاد تنها یک سوم ارتفاع کل بنا بود، به بلندای تمام بنا ساخته شد. به این ترتیب در شرق و غرب صفه، ایوان‌های باشکوه و تشریفاتی پدید آمد، که به نمای اصلی تبدیل شد.

کسی که از غرب به صفه تخت جمشید نزدیک می‌شود می‌تواند ستون‌های برافراشته را از دور ببیند. اگر این ستون‌ها به کوتاهی ستون‌های پاسارگاد می‌بود، در پشت صفه پنهان می‌ماند و چیزی جز یک ساختمان مکعب شکل به چشم نمی‌آمد.

چشم انداز آپادانای تخت جمشید با ستون‌های باریک قد افراشته، بی‌اختیار بیننده را به یاد ایوان‌های ستون‌دار معبدهای یونان می‌اندازد که اغلب بر بلندای صفه جای گرفته و از دور بر چشم بینندگان می‌نشیند. در تخت جمشید برای نخستین بار بنایی برای نمایش شکوه یک فرمانروایی بزرگ بالا می‌رفت…

فهرست محتوا :

تخت جمشید
الف ـ نقشه داریوش
ب ـ پلکان شرقی
پ ـ کاخ اختصاصی داریوش
ت ـ دیگر بناهای صفه
ث ـ عمارت خزانه
۱٫ مرحله نخست
۲٫ مرحله دوم
۳٫ مرحله سوم
ج ـ تندیس