معماری قبل از ساسانیان

معماری قبل از ساسانیان

معماری در ایران بیش از ۶۰۰۰ سال تاریخ پیوسته دارد، دست کم از ۵۰۰۰ پ.م. تا به امروز، با نمونه‌های اختصاصی که در ناحیه پهناوری از سوریه تا شمال هند و مرزهای چین، قفقاز تا زنگبار پراکنده است. بناهای ایرانی متنوع است، از کلبه‌های دهقانی، قهوه خانه‌ها، کوشک‌ها تا زیباترین و شاهانه‌ترین ساختمان‌هایی که جهان به خود دیده، بگذریم از برخی پل‌های عظیم و باشکوه. سیمای ممیزه معماری ایران در طول تاریخ شکل‌های ساده و موقری با آرایش‌های غنی است.

معماری آثار تاریخی ایران در وهله اول دارای مفهوم و هدف دینی و خصلت جادویی و دعایی است. طرح راهنما و شکل دهنده نمادگرایی کیهانی بود که انسان به وسیله آن با نیروهای آسمانی انبازی و پیوند می‌یافت. این مایه، که تمام آسیا در آن معناً شریک بود و حتی در عصر جدید هم دوام یافت، نه تنها به معماری ایران وحدت و استمرار بخشید، بلکه سرچشمه ماهیت عاطفی آن هم بود.

نخستین مراحل شناخته شده ساختمان در ایران، بیشتر در دره‌های غربی گاهی کمی در شرق کوه‌های زاگرس است. اینها همه نخستین جوامع نوسنگی قدیم بود. مثلاً در علی‌کش واقع در دره ده‌سوران، که دنباله خوزستان است، بقایای خانه‌های بزرگی دیده می‌شود.

یکی از جالبترین بناهای شناخته شده در خود «سرزمین کوهستانی» در سیلک بود از هزاره پنجم ق.م. قدیمی‌ترین اقامتگاه در آنجا مربوط به اوایل هزاره پنجم، ظاهراً عبارت بود از کلبه‌هایی از شاخه درختان، گرچه ساکنانش به باغبانی ابتدایی می‌پرداختند و گاو و گوسفند را اهلی کرده بودند. به علاوه برای خودشان سه نوع ظرف سفالی دست‌ساز داشتند، که همگی تلاشی را در جهت ارزش‌های هنری ولو ابتدایی، نشان می‌دهد.

نوعی دارای سطح دودی، دیگری سرخ و سومی دارای نقش‌های ابتدایی با خطوط و رگه‌های سیاه است. در مرحله بعدی بود که ساختمان با خشت‌های دست ساز آغاز شد، یک گلوله گل را با دست شکل می‌دادند و در آفتاب می‌خشکاندند. ولی، حتی در این مرحله هم به بهتر کردن فنون ساختمانی توجه می‌شد، چون در لبه‌های این خشت‌ها فرورفتگی‌هایی است، که با انگشتان به وجود آمده، تا ملاط بیشتری را در اعماق خود نگهدارد.

همچنین در این عصر آرایش معماری ابتدایی معرفی شد و دیوارهای اتاق را با زنگار مخلوط با شیره میوه‌ها نقاشی کردند. خشت‌های چهارگوش مسطح، که با قالب زده می‌شد، در هزاره چهارم پدید آمد و ظاهراً آن هم یک اختراع ایرانی بود.

 از نخستین تمدن‌ها تا برافتادن هخامنشیان

نام ایران به معنی «سرزمین آریاییان» است و از نام قبایلی آمده که در فلات ایران جای گرفتند و ساکنان پیشین را بیرون راندند، یا کاملاً بر آنها مسلط شدند. فلات ایران جایگاه نخستین اقامتگاه‌های کوهستانی است که تاریخشان به حدود ۰۰۰/۱۰ سال می‌رسد.

هخامنشیان

مقارن سال ۵۶۰ پ.م. دو دولت نیرومند آریایی ماد و پارس با هم متحد شدند و بدین ترتیب امپراتوری ایران آغاز شد. این وقتی بود که کورش کبیر، نخستین شاه هخامنشی پدربزرگش را، که بر مادها پادشاهی داشت، از تخت به زیر افکند. به وسیله دو مرد خارق‌العاده، یعنی کورش و داریوش اول، سراسر آسیای باختری تسخیر شد و به صورت نخستین امپراتوری بزرگ بی‌سابقه‌ای ایجاد شده بود:

حکومت خوبی اعمال شده و شبکه ارتباطی کارآمدی تجارت را تشویق کرده و ثروت هنگفتی پدید آورده بود. جاده شاهنشاهی هخامنشی از شوش به سارد به طول بیش از ۲۵۰۰ کیلومتر با یکصد و یازده منزلگاه برای کاروان‌ها، انتقال کالاها را در سراسر امپراتوری در مدتی کمتر از نود روز امکان‌پذیر ساخت، پیک‌ها این مسیر را تنها در یک هفته می‌پیمودند. جاده‌های شوش به تخت جمشید و شوش به اکباتان حتی سنگفرش شده بود!

فهرست محتوا :

مقدمه: ملاحظات کلی
۱٫ از نخستین تمدن‌ها تا برافتادن هخامنشیان
هخامنشیان
۲٫ سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان: بازنمایی شکل‌های ایرانی
سلوکیان
اشکانیان
ساسانیان