قابلیت های نقش و رنگ قالی ترکمن در نساجی معاصر ایران

رشته طراحی پارچه از جمله رشته های هنری کاربردی است که گستره وسیعی از موضوعات مختلف را برای پژوهش و تحقیق دراختیار قرار می دهد . نگاهی از سر تامل به پایان نامه ها و تحقیقات دانشجویان این رشته نشان می دهد که بسیاری از موارد مهم هنوز مورد تحقیق جامع و کامل قرار نگرفته اند این مهم یکی از دلایلی بود که نگارنده را برآن داشت تا با انتخاب موضوع : تاثیرات و قابلیت های نقش و رنگ قالی ترکمن در نساجی معاصر ایران ، یکی از این موارد را به عنوان پایان نامه برگزینم ضمن اینکه علاقه شخصی نگارنده به رنگ و نقش قالی ترکمن نیز بی تاثیر نبوده و نیز تقریبا با توجه به بیگانگی بافته های در حال تولید با این طرح ها و نقوش که می تواند زمینه مناسبی را برای عرضه هر چه بهتر و نمایان تر طرح و رنگ قالی ترکمن دراختیار قرار دهد ، جا دارد به چنین نقش هایی نگاهی نو داشته باشیم بطوریکه بتوان استفاده درست شایسته و امروزی از این نقوش و رنگ های خاص آن در نساجی امروز با توجه به سلیقه و خواست عموم داشت به هر روی دلایلی از این دست موجب شد تا این نوشتار فراهم آید اگر چه تحقیقات نسبتاً کاملی در زمینه گردآوری طرح های قالی ترکمن صورت گرفته است و در حال حاضر خواست نگارنده توجه به جایگاه فراموش شده این نقوش در نساجی معاصر می باشد .

مقدمه

بسیاری از آثار هنری زائیده عوامل مختلفی از جمله موقعیت ها و شرایط اجتماعی ، تاریخی و فرهنگی خود می باشد . در این میان دستبافته ها یکی از بهترین نمونه های این تاثیرات می باشد از جمله چنین است نقش قالی های مشهد ، کرمان ، همدان ، … و چنین است مشاهده روابط رنگ و نقش با موقعیت جغرافیایی و فرهنگی مردمان ترکمن اگر چه براساس شواهد موجود مسائل تاریخی بیشتر از جغرافیا بر طرح های ترکمن تاثیر گذاشته است.

ترکمن ها قبیله هایی ترک هستند که هم اکنون در شمال ایران ، شمال افغانستان و شرق دریای خزر در شهرهای بندرترکمن، گنبد کاووس، گرگان و ترکمن صحرا پراکنده‌اند.

بطور کلی طوائف در دوره قاجار به دو دسته مهم تقسیم شدند :
۱- یموت
۲- گوکلان
که هر کدام از ایندو خود به طوائف و تیره هایی تقسیم می شوند .

جمعیت های بزرگی از ترکان در طول تاریخ محل زندگی خود را عوض کرده اند و یا از ایل های خود جدا شده اند و به گروه های دیگر پیوسته اند بطوریکه رابطه نخستین دسته های ترک باترکان امروز ناشناخته است این مردمان گرچه سعی در حفظ اصالت خود کرده اند ولی بسیاری از سنت هایشان را در جنگل های قبیله ای یا در جنگ با همسایگان و تحت تاثیر آنان از دست داده اند در نتیجه پیگیری تاریخ ترکمنان کار آسانی نیست پس به طبع از هنر قالیبافی ترکمنان نیز نمی توان اطلاعات دقیقی داشت .
ترکمنان ساختار اجتماعی ایلی داشتند و در « اوبه » ( روستای موقت ) زندگی می کردند اوبه از مجموع چندین آلاچیق یا آی ( بورت ) ( چادرهای بزرگ و مدور ترکمن ها ) بوجود می آمد اکثر آنها بخاطر نوع زندگیشان ییلاق و قشلاق می کردند دشت گرگان سرزمین زمستانی آنها ، دشتی است در جنوب رودخانه اترک که ترکمن صحرا نامیده می شود ترکمن ها به ۵ طایفه مهم تقسیم می شوند و هر کدام به قبیله هایی تقسیم شده که آتابای و جعفر بای شامل قبیله یموت می شوند اکثر این طوائف در ترکمنستان شوروی بسر می برند از آنها تنها تیره هایی از یموت و ایل تکه در ایران زندگی می کنند.

در باور و فرهنگ این مردم پیوستگی نقش ها و رنگ زندگیشان در قالی های آنان تجلی پیدا کرده است. تمام زندگی ترکمنان در قالی ها و قالیچه هایشان خلاصه شده مثلا گره های سفید و سیاه نشانه خوبی و بدی است و اگر آنها تشکیل لوزی بدهند نشانه اجتماع است و خوبی و بدی های موجود در جامعه و … بسیاری از موارد دیگر .
شاید باز خوانی افسانه دیرین ترکمنان این مطلب را آشکار نماید :

برطبق این افسانه روزگاری ترکمنان ۲۴ طایفه ساکن کرانه جیحون بودند یکی از این طوائف بنام قالمن خشم همسایگان را بر انگیخت و آنان تصمیم به نابودی قالمن ها گرفتند بطوریکه نسل آنان در معرض نابودی بود ریش سفیدان قوم ( یاشولی ها ) برای بقاء قوم خود تصمیم گرفتند ، صندوقی ساخته و دو دختر و سه پسر را در آن نهاده و بر رود جیحون ( آمودریا ) رها کنند صندوق بر آب روان بود تا عاقبت سیمرغ آن را از آب گرفت و برکرانه نهاد، کرانه همه باتلاق بود و جایگاه زندگی حیوانات . سرنشینان صندوق در همان محل به زندگی ادامه دادند بدین ترتیب نسل آنان و آداب و رسوم آنها از نابودی نجات یافت. سال ها بعد یکی از دختران به نام « ایشان قیزی » ( دختر روحانی ) گفت زمان آن رسیده که به سرزمین اجدادی خود بازگردیم در بازگشت ازبک ها از ایشان استقبال کردند و به این ترتیب آنها در سرزمین خود ساکن شدند پس از چندی ایشان قیزی تصمیم گرفت تا آنچه بر آنها گذشته بر پوست آهو بنویسد تا آیندگان از احوالشان باخبر شوند ولی پوست بعد از مدتی از بین رفت. بر سنگ نوشت آب باران نوشته ها را شست سرانجام او تصمیم گرفت داستان را به صورت نقش و نگارهایی بر فرش نقش کند. گر چه ایشان قیزی بر جای نماند ولی آن نقش ها که او زده بود ماندگار شد و اکنون قرنهاست که آن نقش ها بافته و دختران ایشان قیزی آن را تکرار می کنند بر حاشیه فرش ، او هر چه برکرانه رود دیده بود نقش کرد در وسط صندوق را که همان گل ( گول ) قالی می باشد گول در زبان ترکمنی به معنای برکه آب است .

این نگاه اسطوره ای نیز حکایت از قابلیت های پنهان ، جاودانگی نقش و رنگ قالی ترکمن در گذر زمان دارد و مؤیدی است بر آنچه ما به دنبال آن هستیم . به هر روی هنر بافندگی در تار و پود زندگی مردم ترکمن ریشه دارد آن چنانکه حتی ، در لالایی مادر ترکمن می شنویم .
( آبادان بر بلندی نشسته ، می خواند
و به افتخار ترکمن قالی می بافد
بر کوه پایه ها ، رد پای گورخران
و در خانه کوچکترین برادر
گل قرمز بر قالی
لالایی ، لالایی
لالا کن فرزند دلبندم
گل من ، گلی که ماهی یک قالی می بافد
و کناره ی قالی اش ،جای ده سر انگشت اوست
در میان گل ها ، به لاله می ماند .
به قرمز دانه می ماند
لالایی لالایی
لالا کن فرزند دلبندم )

وضعیت نساجی معاصر ایران نشان می دهد که در بعضی از تولیدهای این صنعت از جمله روفرشی ها و پارچه های رومبلی می توان تاثیرات رنگ و یا نقش قالی ترکمن را مشاهده کرد که البته با توجه به نقش ها و رنگ های قالی ترکمن تاثیر امروز بسیار کمرنگ است و توجه بیشتری را می طلبد جدا از این مسئله یکی از عوامل مهم در قالی های ترکمن پیوستگی نقش و رنگ در این آثار هنری می باشد و باید دقت شود که این دو به صورت واحد تشکیل جامع طرح قالی را می دهند که متأسفانه این جامعیت در حال از بین رفتن می باشد . ما برآنیم تا با تنظیم مطالب این رساله تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم طرح و نقش قالی ترکمن را به نساجی معاصر ایران متذکر شویم و از طرفی ضرورت توجه بیشتر را به این مهم نشان دهیم . به این دلیل آنچه در ادامه می خوانید تلاشی است که در این راستا صورت گرفته است .

فهرست محتوا :

پیشگفتار
مقدمه

فصل اول – قالی ترکمن

۱-۱ دستبافته ها
۱-۲ کلیاتی درباره قالی ترکمن
۱-۳ قدیمی ترین نمونه
۱-۴ مواد اولیه و تهیه آن در قالی ترکمن
۱-۵ دار در قالی ترکمن

فصل دوم – ساختار شناسی نقش و رنگ قالی ترکمن

۲-۱ منظور از ساختار شناسی
۲-۲ انواع نقش در قالی ترکمن (تصویری)
۲-۳ مفاهیم و معانی روانشناسی در نقش های قالی ترکمن
۲-۴ انواع رنگ در قالی ترکمن
۲-۵ روانشناسی رنگ در قالی ترکمن
۲-۶ فیزیک رنگ در قالی ترکمن

فصل سوم – تاثیرات نقش و رنگ قالی ترکمن در نساجی معاصر

۳-۱ انواع تاثیرات
۳-۲ نمونه هایی از تاثیرات روی منسوجات چاپی
۳-۳ نمونه هایی از تاثیرات روی منسوجات بافتی
۳-۴ نظر خواهی از متخصصین

فصل چهارم – قابلیت های نقش و رنگ قالی ترکمن برای نساجی معاصر

۴-۱ ارزش های پنهان نقش مایه های قالی ترکمن
۴-۲ ارزش هاو قابلیت های رنگ های قالی ترکمن
۴-۳ نظر خواهی از متخصصین

فصل پنجم – پروژه عملی

۵-۱ شرح کارهای عملی باتوجه به بخش نظری :
سه تصویر پروژه نهایی ( جاجیم )
نتیجه
فهرست منابع متن
فهرست منابع تصویر
فهرست تصاویر
چکیده

»» فاقد تعداد از تصاویر مربوطه ««